ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 11، بهمن 1401 ، شماره پی در پی 81

جامعه شناسی گونۀ غالب جماعت و صفات بارز ایشان در مثنوی مولوی

صفحه (149 - 167)
وحید رحمانی خلیلی ، پروین‌دخت مشهور (نویسنده مسئول)، سیدحسین سیدی ، اکبر شعبانی
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1401

چکیده

زمینه و هدف: اساسیترین عنصر برای شکلگیری جامعه، انسانها هستند و بررسی متون ادبی برای کشف چگونگی نگرش شاعر به انسانهایی که در اطراف او زندگی میکنند، مسئله ای مهم است و در این بستر، صفات بارز مردم که موجب قرار گرفتن ایشان در گونه های مختلف جماعتهای جامعه شناسانه میشود، از بنیادیترین مسائل است. هدف این تحقیق، بررسی مثنوی معنوی و تعیین گونه های جماعت انسانهاست که شامل نمایشی، فعّال، آشوبگر، شنونده-تماشاچی، شورشی، هراسان، و عامّه میشود؛ همچنین تعیین گونۀ غالب جماعت و صفات بارز آن.

روش مطالعه: داده های این جستار از مطالعه در منابع کتابخانه ای حاصل شده و داده های مزبور به روش توصیف، تحلیل و مقایسه بررسی میشود. نظریّۀ کلّی تحقیق تحلیل محتواست و زیرساخت نظری مباحث جامعه شناسی را آرای کوئن فراهم آورده است. پیکرۀ متنی این پژوهش از استقصای تام مثنوی برای استخراج شواهد شعری که در آنها کلمات «جماعت»، «مردم» و «خلق» در معنای اجتماع انسانها به کار رفته است، شکل میگیرد.

یافته ها: تقریباً در دو درصد ابیات مثنوی اظهارنظر شاعر درمورد «جماعات انسانی» آمده است. از منظر کمّی، کلمۀ «خلق» بیش از «مردم» و «جماعت» مورداستفادۀ مولوی قرار گرفته است. در مثنوی، پربسامدترین انواع جماعت بر اساس کاربرد کلمۀ «جماعت» ابتدا نمایشی و سپس عامّه است و بارزترین صفت «جماعت» نمازگزار بودن آنهاست. پربسامدترین نوع جماعت براساس کلمۀ «مردم» نوع عامّه و بارزترین صفت ایشان تماشاچی و شنونده یعنی منفعل بودن است. پربسامدترین نوع جماعت بر پایۀ کاربرد کلمۀ «خلق» نیز عامّه است و بارزترین صفت «خلق» گوناگونی آنهاست.

نتیجه گیری: نزد مولوی، گونۀ غالب جماعت نوع «عامّه» است و گذشته از برخی شواهد معدود، عامّۀ مردم با صفاتی منفی توصیف میشوند. این رویکرد زمینه ای قرآنی نیز دارد.

کلمات کلیدی
مثنوی مولوی , جامعه شناسی , جماعت , مردم , خلق

• قرآن کریم. (1388)، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی، قم: نشتا.
• بیهقی، ابوالفضل محمّدبن حسین. (1373)، تاریخ بیهقی، با معنی واژه ها و شرح بیت‌ها و جمله های دشوار و امثال و حکم و برخی نکته های دستوری و ادبی، به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ15، تهران: مهتاب.
• دهخدا، علی‌اکبر. (1377)، لغتنامه، به اهتمام محمّد معین، چاپ2، تهران: دانشگاه تهران.
• روح‌الامینی، محمود. (1377)، مبانی انسان‌شناسی: گرد شهر با چراغ، تهران: عطّار.
• شهیدی، سیّدجعفر. (1380)، شرح مثنوی، تهران: علمی و فرهنگی.
• مولوی، جلال‌الدّین. (1370)، مثنوی معنوی، به اهتمام رینولد الین نیکلسون، چاپ8، تهران: مولی.
• نصرتی، مهرداد. (1391)، مقدّمات فرانقد ادبی، کرمان: مؤلّف.